ლალი ოსეფაშვილი,

საქართველოს შოთა რუსთაველის სახელობის თეატრისა

 და კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასისტენტ-პროფესორი

ეროვნული იკონოგრაფიული თემები ლონგოს მოხატულ თბილისის

წმიდა სამების ეკლესიაში

XIX საუკუნის საქართველოში ვითარება წინა პერიოდებთან შედარებით მკვეთრად შეიცვალა. 1801 წლის თავს მოხვეული ხელშეკრულებით ქვეყანაში სამეფო ტახტი გაუქმდა და იგი რუსეთის იმპერიას მიუერთეს თბილისისა და ქუთაისის გუბერნიების სტატუსით. იმავდროულად,  სამოციქულო ეკლესიამაც დაკარგა ავტოკეფალია და სამართავად რუსეთის ეკლესიის სინოდის მიერ დანიშნულ რუსსავე ეგზარქოსებს გადაეცა.

რუსული გავლენები ქართულ ცხოვრების წესზე აისახა. ახლა ასე წერენ: „თბილისსა და მის გარეთაც გაჩნდა რუსული ტიპის ტაძრები, რომლებიც შუა საუკუნეების ქართულ ტაძრებთან ერთად რუსული იკონოსტასებით, კედლის მხატვრობით, ხატებით, ქსოვილებით, ჭურჭლითა და ავეჯით შეიმოსა. ტაძართა ერთი ნაწილი, ,,სათანადო სახის მისაცემად“ კირით ისე შეთეთრდა, რომ ძველი ქართული მოხატულობები შელესილობის ქვეშ აღმოჩნდა“.[1] 

ახალი სტილის რუსული ხატები და საეკლესიო ინვენტარი რუსეთიდანაც შემოედინებოდა და თვით საქართველოში, განსაკუთრებით კი, თბილისში მრავლად ჩამოსახლებული რუსი ოსტატების მიერაც იქმნებოდა, ამგვარი გარემოების შედეგად საქართველოში საეკლესიო ხელოვნებამ სრულიად დაკარგა თვითმყოფადი ხასიათი და იგი იმხანად რუსეთში გავრცელებული რუსულ-ევროპული ყაიდის ხელოვნების პერიფერიულ განშტოებად იქცა. ისე, რომ XIX საუკუნეში და XX საუკუნის დასაწყისში ქართული ეროვნული საეკლესიო ხელოვნების განვითარება საკმაოდ ხანგრძლივი დროით შეჩერდა. [2]

რეალური სურათი XIX-XX საუკუნეთა მიჯნის საქართველოში მართლაც ასეთი იყო, მაგრამ თუ სიღრმეებში ჩავალთ და ქვედა ფენებს ჩავუკვირდებით, სხვა პლასტებსაც აღმოვაჩენთ. კერძოდ, ამ პერიოდის ნიმუშებში ჩვენ ვხედავთ ქართული თემების ხაზგასმას საერთო მართლმადიდებლური თემების გვერდით. მხატვრები ცდილობენ ეროვნული წმინდანების, ქართული ისტორიული წყაროების ასახვას ეკლესიის კედლებზე.                                            

ეროვნული იკონოგრაფიული თემების ხაზგასმა გვხვდება გობრონ (მიხეილ) საბინინის ნაშრომში „საქართველოს სამოთხე“ და მის კვალად მხატვრები ეკლესიების კედლებზე ასახავენ ეროვნულ წმიდანებს და იმ იკონოგრაფიულ, უხეშად რომ ვთქვათ, კლიშეებს, რაც ამ წიგნში გვხვდება.

როგორც მიხეილ საბინინი თავისი ნაშრომის „საქართველოს სამოთხე“ შესავალში წერს, „საქართველოს ეკლესიის დავრდომილობამ და სრულიად დამხომილობამ მისმან, მაიძულა დიდის გულმოდგინებით დაბეჭდვა ამ წიგნისა, რომელსა უწოდე სახელად „საქართველოს სამოთხე“.[3] ასევე, როგორც წინასიტყვაობიდან ვიგებთ, მას მოუნახულებია ჩვენი ეკლესია-მონასტრები, მოულოცავს მრავალი სიწმიდე და დაუწერია ეს წიგნი, მიუხედავად დიდი ძალისხმევისა. ავტორი შემდეგ განაგრძობს: „…ვითარ მოგახსენე წიგნი ესე არა სადა იპოების ასე ვრცელი და შეკაზმული მშუენიერითა მხატვრობებითა, ვითარ წიგნი ესე – მართალია, რაც ამ წიგნსა შინა არს დაბეჭდილი სხუა და სხუა ხელნაწერებსა შინა იპოებიან ცალ ცალკედ…“[4] საბინინის სქელტანიან ნაშრომში ინტერესს იპყრობს ხატწერის, ანუ როგორც თვითონ უწოდებს მხატვრობის ნიმუშები და რაოდენ აღმაფრთოვანებელია, რომ სამების ეკლესიის ფრესკებზე სცენების იკონოგრაფიული თემატიკა ზუსტად არის ასახული.

საგულისხმოა არა მხოლოდ ის გარემოება, რომ მხატვრები ეროვნული იკონოგრაფიით სარგებლობენ, არამედ ევროპული საფერწერო ტრადიციებიც აშკარაა და ისინი თვალნათლივ ხელმძღვანელობენ და საზრდოობენ იმ კულტურით, რომელთან ზიარებაც ჩვენი დიდი წინაპრების საოცნებო მიზანდასახულობა იყო. თუ რა დოზით გამოვლინდა  და ერთმანეთს შეერწყა ეს ორი მძლავრი ნაკადი, ამას ქვემოთ ვნახავთ.

სამების ეკლესია მდებარეობს ისტორიულ გარეთუბანში, დღევანდელ გრ. აბაშიძის ქუჩის #6-ში. იგი XIX საუკუნის მიწურულსა და XX საუკუნის დასაწყისში ამავე ეკლესიის წინამძღვარმა, დეკანოზმა ნიკოლოზ არდაზიანმა მოახატვინა ეროვნებით იტალიელ მხატვარ ლუდვიგ გაეტანის ძე ლონგოს, ასევე, არის ვარაუდებიც, რომ ეკლესია იმ ხანად ცნობილ მხატვრებს – ძმებ გეგელიძეებს უნდა მოეხატათ, თუმცა, ატრიბუცია ძნელდება.

საბინინისეული ეროვნული იკონოგრაფიიდან სამების ეკლესიის ფრესკებზე ორი თემა გვხვდება, საკურთხეველთან მიმდებარე კედლებზე, ესენია: „წარვლენა წმ. ნინასი საქადაგოდ“ (სურ. 1-2) და წმ. დავით გარეჯელი (სურ. 3-4). ასევე გვხვდება იმ ქართველ წმინდანთა გამოსახულებანი, რომელთა ცხოვრებაც შეტანილია მის წიგნში. ესენია: წმიდა მოწამე შუშანიკი, საქართველოს წმიდა მოწამე მეფენი – ლუარსაბი და არჩილი, წმ. მეფე დავით IV აღმაშენებელი და წმიდა მთავარ მოწამე დედუფალი კახეთისა – ქეთევან. საბინინი წმიდა ნინოს ცხოვრების ტექსტთან წმიდა ნინოს სახე-ხატს რთავს, რომელიც ასე რიგად, ფართოდაა გავრცელებული დღევანდელ საქართველოში, რასაკვირველია, მოყოლებული საბინინის ხანიდან. ტექსტს კი, ასე ასათაურებს: ,,მოქცევა მირიან მეფისა და მისთანა ყოვლისა ქართლისა, წმიდისა და ნეტარისა დედისა ჩუენისა ნინო მოციქულისა მიერ“. „ხსენება მის ნეტარისა იანვრის იდ.“, ხოლო მოხსენიებულ სცენას წინ უძღვის ტექსტი „დაუჯდომელი წმიდისა და მოციქულისა ნინოსი“.

სურ 1.

სურ. 2

სურ.3

სურ.4

როგორც „საქართველოს სამოთხეში“, ისევე ეკლესიის ფრესკაზე წმიდა ნინოს ჯვარს უბოძებს დედა ღმრთისა და ისინი გარშემორტყმულნი არიან ანგელოზთა დასით. ტექსტში კი, რომელიც საბინინმა მოიძია, ღმრთისმშობელი და მის მიერ წმიდა ნინოსთვის მისიონერული საქმიანობის ბოძება მითითებული არაა.

დაუჯდომელში ვკითხულობთ საგალობლის ტექსტებს მიძღვნილს წმიდა ნინოსადმი, რომელიც იმავე პრინციპზეა აგებული, როგორც ღმრთისმშობლისადმი მიძღვნილი დაუჯდომლის საგალობლები. მოვიტან რამდენიმე ამონარიდს, სადაც წმიდა ნინოს საგალობლების ტექსტის ავტორი დედა ღმრთისას მიმართავს:

„ღუთისმშობლად აღგიარებთ, რომელნი შენ მიერ ვიხსნენით, ქალწულო უბიწოო, და გუნდსა თანა უხორცოთასა, შენ დაუცხრომელად გადიდებთ…

ღუთისამშობლად თაყუანისგცემთ, რომელნი შენ მიერ ვიხსნენით განსაცდელთა  ჭირთა და მწუხარებითაგან, განწირულთა სასოო იყავნ წყალობა შენი ჩუენ ზედა…“.[5]

როგორც თ. ხოსროშვილი წერს, „…ღმრთისმშობლის მიერ წმ. ნინოსადმი ჯვრის გადაცემის და ქართლად წარგზავნის ამბავია ასახული. წმ. ნინოს ცხოვრების ეს მცირე მონაკვეთი იმ დროს დაკარგულ სახელმწიფოებრიობისა და წართმეული ავტოკეფალიის საპირწონედ საქართველოს ღმრთისმშობლის წილმხვდომილობასა და საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ტრადიციაზე ამახვილებს ყურადღებას“.[6]

აღნიშნული სცენის განხილვაში, უთუოდ უნდა მივაქციოთ ყურადღება ჯვარს; როგორც ფრესკაზე, ისევე საბინინის სურათზე დედა ღმრთისა წმიდა ნინოს, ანუ როგორც მემატიანეები უწოდებენ „ქართლის ემბაზს“ დედა ღმრთისა გადასცემს ჩვეულებრივ, როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია ნახსენები – გოლგოთას ჯვარს, მაშინ, როდესაც საბინინისავე ნაშრომში წმიდა ნინოს ცხოვრების წინ დართულ წმიდანის სახე-ხატზე იგი ,,ვაზის ჯვრითაა“ გამოსახული. „ყველა მცენარეთაგან უფალმა ვაზის ყლორტი ამოირჩია…“ ვაზი სახარებისეული სწავლების სიმბოლოა. მისტიკოსებისათვის კი, მისი ხსენება უფლისადმი სიყვარულის გამოხატულებაა, რაც ადამიანის გულს სიხარულით აღავსებს“.[7]

ქართულ წერილობით წყაროებში წმიდა ნინოს ვაზის ჯვრის წარმომავლობის შესახებ ორი ვერსია არსებობს. XII საუკუნით დათარიღებულ წმიდა ნინოს ცხოვრების არსენ ბერის მეტაფრასული ვერსიის მიხედვით, კაბადოკიელ ქალწულს, წმიდა ნინოს იერუსალიმში ყოფნისას „ძილსა შინა“ გამოეცხადა ღმრთისმშობელი და საქართველოში ქრისტიანობის საქადაგებლად გადასცა თავისი ხელით ვაზისგან დამზადებული ჯვარი, რათა „ამით ნიშითა სძლო ყოველთა მანქანებითა ეშმაკისათა და წარგემართოს ქადაგება შენი და თანაშემწეგეყო და არა დაგიტეო შენ“.[8] 

მეორე ვერსია დაცულია X საუკუნით დათარიღებულ „მოქცევაი ქართლისაიში“, ამ ვერსიის მიხედვით, მცხეთაში ჩასული წმიდა ნინო სამი წლის განმავლობაში ლოცულობდა მაყვლოვანში და სწორედ ამ დროს თვითონ „შექმნა სახე ჯუარისაი, ნასხლავისაი“ და თავისი თმებით შეკრა.[9]

ამდენად, საბინინს ხელთ უნდა ჰქონოდა წმიდა ნინოს ცხოვრების არსენ ბერის მეტაფრასული ვერსია, ოღონდ იმ ტექსტში, როგორც ვნახეთ, დედა ღმრთისა თავისი ხელით დამზადებულ ვაზის ჯვარს უწვდის წმიდა ქალწულს, ხოლო საბინინთან და ფრესკაზეც – გოლგოთას ჯვარს. თუმცა, ჯვრის სემანტიკა ფართოდაა გაცხადებული საღმრთისმეტყველო ლიტერატურასა და წმიდა მამათა ცხოვრებაში და მისი სიმბოლური მნიშვნელობა ყველგან ერთია. ღირსი მამა თეოდორე სტუდიელის თქმით, ყველა სახის ჯვარი ჭეშმარიტია; ჯვრის სხვადასხვა ტიპს ეკლესია სავსებით კანონზომიერად მიიჩნევდა; წმიდა იოანე ოქროპირი მიუთითებდა ჯვარზე, როგორც შემოქმედების პირველსახეზე.

როგორც ზემოთ აღვნიშნე, სამების ეკლესიაში საბინინისეული იკონოგრაფიული თემებიდან, ასევე გვხვდება წმიდა დავით გარეჯელის გამოსახულება. ანალოგიურ სახე-ხატს წმიდანისას ვხვდებით მთაწმინდის მამადავითის ეკლესიის სამხრეთ კედელზე, საკურთხეველთან ახლოს. ეს ადგილები ხომ მამა დავითის სამყოფელი იყო და ეკლესიაც მის სახელზეა ნაკურთხი. იკონოგრაფია სამივე შემთხვევაში ერთნაირია. თუმცა, სჯობს, ჯერ ტექსტს მივყვეთ.  მისი სათაური ასეთია: „პირველ ხუთშაბათსა შემდეგ ამაღლებისასა უფლისა ჩუენისა იესო ქრისტესისა, ცხოვრება და მოქალაქეობა წმიდისა და ღმერთშემოსილისა, მამისა ჩუენისა დავით გარესჯელისა“. სქოლიოში კი ავტორი განმარტავს, რომ „სიტყუა ესე საკუთრებით არა არს სახელოვან, არამედ ნიშნავს გარეთ ყოფნასა, უდაბნოთ ცხოვრებასა, სოფლითგან მოშორებულსა“.[10]

მ. საბინინი შემდეგ გვიყვება წმიდა დავით გარეჯელის ცხოვრებას, აქ ვხვდებით იმ დეტალებსა და ნიუანსებს, რაც შუა საუკუნეების მხატვრობასა და ცხოვრებებში იყო გამოვლენილი. ამიტომ იკონოგრაფიული მოტივების გამოვლენის მიზნით, მხოლოდ სახასიათო თავისებურებების გამოკვეთას შევეცდები.

მამა დავითი არქიმანდრიტის ბერულ სამოსშია გამოსახული, მარჯვენა ხელში ჯვრით დაგვირგვინებული კვერთხი უკავია, ხოლო მარცხენა ზემოთ, მოლივლივე ანგელოზისკენ მიუმართავს. შუა საუკუნეებში, მამა დავითს მარჯვენა ხელში ჯვრით დაგვირგვინებული კვერთხი ეკავა (როგორც საბინინი თავის ნაშრომში წერს, ,„კუერთხი, რომელსა ზედა იყო ჯუარი ქრისტესი…“), ხოლო მარცხენაში – დახურული წიგნი. ამის ნიმუშია დავით გარეჯაში უდაბნოს მონასტრის მთავარი ეკლესიის მხატვრობა (XI ს.).[11] ანგელოზი მიუთითებს მარცხენა ხელით დაბლა, გველეშაპისკენ, საიდანაც კლაკნილი – ერთობ ზიგზაგისებრი ხაზი ეშვება, რაც, გველეშაპის დამწველ მეხს აღნიშნავს, მარცხენა ხელი მამა დავითის მფარველობის ნიშნად, მის მხრებს უკან აქვს მიტანილი. ანგელოზს თეთრი, სპეტაკი ტუნიკა, სამოსი მოსავს, მკერდზე ორი თეთრივე ზოლი ჯვრულად აქვს მკერდზე მორგებული და ბერძნული მთავრული ასოებით აწერია: „აგიოზ, აგიოზ“, შუა საუკუნეებში მოლივლივე ანგელოზს მარცხენა ხელში კვერთხი უკავია ხოლმე, ხოლო ჩვენს შემთხვევაში, როგორც ვთქვი, არ უკავია; მამა დავითის მარჯვნივ ორი ირემია; ლუკიანე (მამა დავითის მოწაფე) კი, არ ჩანს.

ვფიქრობ, საბინინი შეეცადა წმიდა დავით გარეჯელის ცხოვრების სიუჟეტური კომპოზიციისთვის ერთგვარად ხატის სახე მიეცა, სხვადასხვა სცენა გააერთიანა და წმიდანის ჩადენილი სასწაული ერთგვარად თხრობითადაც გადმოგვცა საკურთხეველთან მიმდებარე კედელზე. დანარჩენი წმიდანები საბინინისეული თხრობიდან ტაძრის დასავლეთ მკლავზე არიან გადანაწილებული და XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზე თბილისში, როცა ყოველივე ქართული იდევნებოდა, ეკლესიაში შემომსვლელი ეროვნული იდეალებით გაჟღენთილი ხატწერის მოზიარე ხდებოდა. ამასთან, მსურს ყურადღება გავამახვილო იმ ფაქტზე, რომ ეროვნული იკონოგრაფიული თემები გადმოცემულია ევროპული საფერწერო ტრადიციებით. ეს ყოველივე ისე ჟღერს, თითქოს ჩვენ წინაშე რაღაც კატასტროფულ ფაქტს, ან ვანდალიზმს ჰქონდეს ადგილი, მაგრამ სინამდვილეში ასე არაა. საშემსრულებლო ხელოვნებაში იმ დროისთვის ევროპაში გავრცელებული ერთ-ერთი სტილთაგანია გამოვლენილი, კერძოდ, ნეოკლასიციზმი. აი, თუნდაც „წმიდა ნინოს წარვლენის“ სცენაში მკვეთრად ვლინდება ზემოთქმული. კომპოზიცია გაწონასწორებულია, მკაფიოდ შეკრული, დინამიკა საოცრად დაბალანსებული, ანუ ზომიერებაზეა აგებული, წმიდათა პერსონაჟებს საოცარი სიმშვიდის იერი დაჰკრავთ სახეებზე, რასაც ნეოკლასიციზმის სტილის გამოვლენას ვუწოდებდი.

მთავარი ფიგურები, ანუ დედა ღმრთისა და წმიდა ნინო გარშემორტყმულნი არიან ანგელოზთა ფიგურებით, ეს უკანასკნელნი ერთგვარ წერს კრავენ და წრის „გამოყენება“, სახეებზე სიმშვიდე, ფერების ერთ ტონალობაში გადაწყვეტა, ყოველგვარი კონტრასტის გარეშე, კომპოზიციას ერთობ კლასიკურ იერს ანიჭებს. გვახსენებს ევროპულ ფერწერულ ტილოებს. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ მხატვარი არა მხოლოდ ევროპულ საფერწერო ტრადიციებს გვთავაზობს, არამედ, როგორც ზემოთ ვთქვი, ერის სულიერი მისწრაფებების გამოვლინებასაც მკაფიოდ ათვალსაჩინოებს. თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ ეს არის რუსიფიკაციის პერიოდი და ქართული ტრადიციები დავიწყებასაა მიცემული, ჩვენი დიდი წინაპრები ახერხებენ მათ შენარჩუნებას და შეძლებისდაგვარად ცდილობენ მათ ასახვას. ეკლესიაში შესულ მლოცველს კი საკურთხევლის კონქის მოხატულობა, სადაც დედა ღმრთისაა გამოსახული, თვალთა არეში ხვდება და იგი, ვითარცა მფარველი და პატრონი, ოქროს ნეიტრალურ ფონზე გამოსახული, იმედის სხივს უღვივებს .

გამოყენებული ლიტერატურა:

• აბრამიშვილი გ., დავით გარეჯელის ციკლი ქართულ კედლის მხატვრობაში, თბ., 1972.
• თანამედროვე ქართული საეკლესიო ხელოვნება, კატალოგი, რედაქტორი და ტექსტის ავტორი ნანა ბურჭულაძე, თბილისი, 2009.
• მარტიაშვილი ლ., ვაზის სიმბოლიკა ქართულ ქრისტიანულ ხელოვნებაში, თბილისის სასულიერო აკადემია (ხელნაწერი), თბ. 1995.
• ხოსროშვილი თ., თბილისის XIX საუკუნისა და XX საუკუნის დასაწყისის ეკლესიათა მოხატულობები, არქიტექტურა და იდენტობა: საეკლესიო მშენებლობა თბილისში (1801-1918), თბილისი, 2016.
• ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, ტ. III, თბ. 1971.
• ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, ტ. I, თბ. 1963.
• საბინინი მ., საქართველოს სამოთხე, პეტერბურღი, 1882. http://dspace.gela.org.ge/handle/123456789/6558 (12/11/2020)

Lali Osepashvili,

 The doctor of Art Studies,

Assistant-professor at Shota Rustaveli Theatre and Film Georgian State University

National Iconographical topics in Painting Tbilisi Holy Trinity Church by Longo

Summary

The situation in Georgia changed dramatically in the XIX century, when Georgia was outside province of Russia. And Georgians were under Russians oppressing. Georgian traditional art has also disappeared. Mikheil (Gobron) Sabinini appeared in Georgia at that time. He collected works of old Georgian art and wrote the book “Georgian Paradise”.

Italian artist Ludwig Longo worked in Tbilisi at the turn of the XIX-XXth century. He painted the Holy Trinity Church and was guided by Sabinin’s book  “Georgian Paradise”.

The goal this paper is to present the results of study how actively resources collected by Sabinini.

[1] თანამედროვე ქართული საეკლესიო ხელოვნება, კატალოგი, რედაქტორი და ტექსტის ავტორი ნანა ბურჭულაძე, თბილისი, 2009, გვ., 11-12.

[2] იქვე, გვ., 12.

[3] საბინინი მ., საქართველოს სამოთხე, პეტერბურღი, 1882, გვ. 2, ა-ბ.

[4] საბინინი მ., საქართველოს სამოთხე.

[5]  საბინინი მ., დასახ. ნაშრომი, გვ., 164.

[6] ხოსროშვილი თ., თბილისის XIX საუკუნისა და XX საუკუნის დასაწყისის ეკლესიათა მოხატულობები, არქიტექტურა და იდენტობა: საეკლესიო მშენებლობა თბილისში (1801-1918), თბილისი, 2016, გვ. 243.

[7] მარტიაშვილი ლ., ვაზის სიმბოლიკა ქართულ ქრისტიანულ ხელოვნებაში, თბილისის სასულიერო აკადემია (ხელნაწერი), თბ. 1995, გვ. 3.

[8] ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, ტ. III, თბ. 1971, გვ. 17.

[9] ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, ტ. I, თბ. 1963, გვ. 84.

[10]  საბინინი მ., დასახ. ნაშრომი, გვ. 265.

[11]  აბრამიშვილი გ., დავით გარეჯელის ციკლი ქართულ კედლის მხატვრობაში, თბ. 1972, გვ. 64.