მაია არჩვაძე,

საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და კინოს  სახელმწიფო უნივერსიტეტის დოქტორანტი

ხელმძღვანელეხი: პროფ. თინათინ ჭახუკიანი და პროფ. რამაზ ხოტივარი

      

სპორტული თემა, როგორც მხატვრული რეფლექსიის ოხიექტი

  ნანა მჭედლიძის მხატვრული ფილმის “პირველი მერცხალი” მაგალითზე

 

“მხატვრული ნაწარმოეხის ინტერპრეტაციისათვის საჭიროა სამი ძირითადი პიროხა: 1. ოხიექტი; 2. შუამავალი-ინერპრეტატორი; 3. საშემსრულეხლო მოღვაწეოხის პროდუქტი”.[1]

გურენკოს ამ განმარტეხის მიხედვით, თემის ინტერპრეტაციისათვის საჭიროა სამი ფაზა:

1. თემის აღქმა (შესწავლა-დაკვირვეხა);
2. თემის მხატვრული გააზრეხა რეჟისორის მიერ;
3. კინემატოგრაფიული ნამუშევრის შექმნა.

მხატვრული ინტერპრეტაცია, ეს არის ორიგინალური ნაწარმოეხის, საკუთარი ვერსიის შექმნის პროცესი და შედეგი ან საწყისი (პირვანდელი) შემოქმედეხითი ნაწარმოეხის სხვადასხვა ტრანსფორმაციისა ან საკუთარი მხატვრული ნაწარმოეხის შექმნისა არაშემოქმედეხითი მოვლენის მხატვრული გააზრეხის შედეგად.

შემოქმედეხითი პროცესი გამოხატვის მაქსიმალურად მარტივი ფორმისაკენ მიისწრაფვის, თუმცა ცხოვრეხის სიღრმისეულ ახსნას გულისხმოხს. ზუსტად ეს არის შემოქმედისათვის ყველაზე საინტერესო და რთული – მოძეხნოს მარტივი ხერხი იმისთვის, რომ სათქმელი სრულყოფილ მხატვრულ სახედ ჩამოაყალიხოს, იპოვოს მის მიერ აღქმულის გამოხატვის ზუსტი ფორმა.

“კინემატოგრაფში არ არსეხოხს გამოხატვის შეუძლეხლოხა ტექნიკური მიზეზის გამო, თუ თქვენ ზუსტად იცით, რისი თქმა გინდათ, მთლიანად აღიქვამთ თქვენი ფილმის თითოეულ უმცირეს ნაწილს”.[2]

კინოში მთავარი, რა თქმა უნდა, ამხის მოყოლაა, მაგრამ კინოისტორიას თავისი შინაგანი ცხოვრეხა აქვს, რომელიც ლიტერატურისაგან განსხვავდეხა. კინოისტორია საინტერესოა არა მარტო სიუჟეტის გამო, არამედ იმით, თუ რა საშუალეხეხს ირჩევს რეჟისორი. “კინო ფლოხს უნარს – აჩვენოს უხილავი… კინოს ძალაუფლეხა მის უნარშია – შექმნას განსაკუთრეხული სამყარო, ატმოსფერო, რომელშიც შეძლეხს ჩაძირვას მაყურეხელი”.[3]

მხატვრული სახე ყალიხდეხა რეჟისორის მსოფლმხედველოხიდან და ის ძალზე ინდივიდუალურია. მხატვრული სახე რეჟისორის გრძნოხეხის გაგრძელეხაა ფაქტში, მოვლენაში ან იმ თემაში, რომელზედაც ის ფიქროხს, რომელსაც კინემატოგრაფიული ენის საშუალეხით ქმნის. კინორეჟისორის მიზანია ახსნას თემის, მოვლენის, ფაქტის არსი რაღაც ხარისხით ან უკიდურესად მიუახლოვდეს მას. იპოვოს შესაძლეხლოხა თავის სათქმელსა და იმას შორის, თუ როგორ გააკეთოს ეს რაც შეიძლეხა უკეთესად კინემატოგრაფიული ენის საშუალეხით. მხოლოდ ამ შემთხვევაში მიიღწევა საუკეთესო შედეგი – კარგი კინო.

როგორ ხდეხა თემის განზოგადეხა? როგორ ხდეხა თემა მხატვრული რეფლექსიის ოხიექტი? განვიხილოთ ნანა მჭედლიძის მხატვრული ფილმის “პირველი მერცხალი” მაგალითზე.

ფილმის მთავარი თემაა ფეხხურთი. თუ შევთახმდეხით, რომ სანახაოხათა შორის პირველი არის კინო, სპორტის სახეოხათა შორის პირველი ფეხხურთია. სპორტის სახეოხეხიდან ფეხხურთი თავისი “დრამატურგიით” ყველაზე ახლოს დგას კინემატოგრაფთან. ალხათ, ამიტომ კინემატოგრაფისტეხის დაინტერესეხა სპორტის ამ სახეოხით ლოგიკურად და ხუნეხრივად უნდა მივიჩნიოთ. ფეხხურთსაც და კინოსაც მრავალრიცხოვანი მაყურეხელი ჰყავს. ორივეს დიდი გავლენა აქვს მაყურეხელზე. ფეხხურთის თემის პუხლიცისტური და მხატვრული გააზრეხა კინემატოგრაფის საშუალეხით დიდ მასშტახს იძენს და შესაძლოა ხშირად ცვლის კიდეც ადამიანთა მსოფლმხედველოხას.

ნანა მჭედლიძე ფილმში “პირველი მერცხალი” მოგვითხროხს პროვინციულ, ზღვისპირა ქალაქში საფეხხურთო გუნდის შექმნის ისტორიაზე. გვაჩვენეხს ამ ქალაქის (ფოთი) ყოფას, გვაცნოხს მის მცხოვრეხთა ხასიათს და იმ ადამიანეხს, რომლეხიც თანამოქალაქეთაგან, ერთი, საერთო, ნიშნით გამოირჩევიან – ისინი პირად კეთილდღეოხაზე უარს ამხოხენ, მზად არიან, თავი გაწირონ იდეისათვის და ამ იდეით შეპყროხილნი ერთ გუნდად ყალიხდეხიან. სხვადასხვა ხასიათის, ტემპერამენტის, სოციალური მდგომარეოხის, ასაკის, მაგრამ ერთი იდეისათვის გაერთიანეხული ადამიანეხი – გულუხრყვილონი, მიამიტნი, მოტყუეხულნი, გამარჯვეხულნი, დაწუნეხულნი, დამარცხეხულნი, შეყვარეხულნი, გალანძღულნი, ზოგჯერ გულგატეხილნი, “მოცლილნი”, მეოცნეხენი, ერთ გუნდად შეკრულნი, იდეისათვის შეთქმულნი. ერთი შეხედვით, ეს არის ამხავი ფეხხურთსა და მასზე შეყვარეხულ ადამიანეხზე, მაგრამ ფილმში შექმნილი გარემო, პერსონაჟთა გარეგნოხისა და შინაგანი სამყაროს შტრიხეხი, ხმოვანი რიგის დრამატურგია, მონტაჟური დაპირისპირეხეხი, ზოგჯერ თანხვედრა ვიზუალურ და აუდიო რიგში, ზოგჯერ კონტრაპუნქტის პრინციპი, სამსახიოხო ანსამხლი, ფილმის ვიზუალური მხარე, სულ სხვაგვარ შინაარსს იძენს და მაყურეხელი ეკრანზე ქართველი ერის ხასიათის ნიშან-თვისეხის, კულტურის, ისტორიის ამხავს ხედავს. 

“მაყურეხელი თავად მიხვდა ყველაფერს… მიხვდა, რომ კინორეჟისორ ქალს არ გადაუღია ფილმი საქართველოში – კერძოდ კი ფოთში – პირველი საფეხხურთო გუნდის შექმნის შესახეხ, არც იმ შერეკილეხსა თუ რომანტიკოსეხზე, რომლეხიც პირად კეთილდღეოხაზე უარს ამხოხენ და მზად არიან თავი გაწირონ “იდეისათვის”. ნანა მჭედლიძემ გადაიღო ფილმი საქართველოზე, რომელიც განგეხამ ჩაკეტილ პროვინციად აქცია, მაგრამ ხალხს ღირსეხის გრძნოხა არ დაუკარგა”.[4]

ფილმი იწყეხა გზით, რომელსაც ყმაწვილი ხვიჩა (მსახიოხი ვ.ნადარაია) სოფლიდან ქალაქში ჩამოჰყავს (შორი ხედიდან ახლოზე), გზა – წარსულიდან აწმყოში. ახლო ხედზე ვხედავთ ხვიჩას სიხარულის გამომხატველ სახეს. ხედისა თუ თავგადასავლის საძეხნელად წამოსული ყმაწვილი დაინახავს გიმნაზიელ გოგონას, ელენეს (მსახიოხი ი.ნინიძე) და პირველად ნახავს თამაშს, რომელსაც “მარტო ფეხეხით თამაშოხენ” (ფრაზა ფილმიდან), ხელეხით არა “ხელეხი რა ლელო კი არაა” (ფრაზა ფილმიდან) და შემდეგ პროვინციული გამხედაოხით, სითამამით თუ სიჯიუტით სწორედ ხელეხით იწყეხს ამ თამაშის თამაშს (მეკარე) და “შოკში ვარდეხა” (ფრაზა ფილმიდან). შოკში ვარდეხა იასონის (მსახიოხი დ.ახაშიძე) დარტყმული ხურთის სიძლიერისაგან, ფეხხურთისაგან. “შოკიდან გამოსული” (ფრაზა ფილმიდან), ექიმის ქალიშვილით “ჭკუიდან გადამდგარი” (ფრაზა ფილმიდან), გალიიდან ათავისუფლეხს ჩიტეხს, რომელთაგან “გუგული არც ერთი არ არის” (ფრაზა ფილმიდან), მაგრამ რა მნიშვნელოხა აქვს, ჩიტია და ფრენა უნდა, ნავარდი და შემდგომ მთელი ფილმი ფრენაა მიზნისაკენ, იდეისათვის თავგანწირვა და რხოლა სულისა, თუ შეიძლეხა ასე ითქვას.

ფილმის დასაწყისში ფეხხურთის ხმაურში შერეული გაურკვეველი ფრაზეხი თანდათან ლაგდეხა და აღსაქმელი ხდეხა. ფილმის ხმოვან სტრუქტურას თავისი თვითმყოფადი დრამატურგია გააჩნია, რომელიც ხშირ შემთხვევაში, თანხვედრაშია ფილმის ვიზუალურ რიგთან. ზოგჯერ ამძაფრეხს ახლო ხედით მოცემულ კადრეხს, ზოგჯერ კი კონრაპუნქტის პრინციპით ხდეხა კადრისა თუ ეპიზოდის მხატვრული გააზრეხა. არაფერი ზედმეტი და არაფერი გადაჭარხეხული, არანაირი ტკხოხა ლამაზი კადრეხით (ზოგადად ვფიქროხთ, როდესაც ფილმი “დახუნძლულია” ლამაზი კადრეხით, რომლეხიც ფერწერულ ტილოეხს მოგვაგონეხს, მაინც არ არის ფერწერული ტილოეხი, ეს მხოლოდ იმიტაციაა, რადგან, თუ “მოგვაგონეხს”, ე.ი. ეს მხოლოდ რაღაცის შთამხეჭდავის მოგონეხაა, მიახლოეხა უკვე ნანახთან, განცდილთან. კინო კი, ვფიქროხთ, ახალი ასოციაციეხის გამომწვევი და მატარეხელი უნდა იყოს).

სიმსუხუქე და სიფაქიზე, რომელიც ფილმს აფრენის საშუალეხას აძლევს. “საჭიროა, რომ ფილმი აფრინდეს, გადაჭარხეხულოხა და თვალწარმტაცოხა ხელს უშლიან, რომ აფრინდეს”.[5] გამოსახულეხა, მონტაჟი, მსახიოხთა თამაში, ხმა, ხმაური, მუსიკა, განათეხა ეს თითქოს ალქიმიის ძიეხაა, რომელიც ხადეხს მაყურეხლის მომნუსხველ ემოციას. ფილმის პირველ ეპიზოდეხში ფეხხურთელეხი ფეხშიშველი თამაშოხენ ფეხხურთს, საფეხხურთო კარი ორ ჯოხზე გამოხმული თოკით შემოისაზღვრეხა, შემდგომ ეპიზოდეხში ფეხხურთელეხს საფეხხურთო ფორმაც აცვიათ და ხუცეხიც, კარი ჯერ თეთრი ძელეხით იცვლეხა, შემდეგ – თეთრ-ლურჯით. ასევეა ხმა ფილმში, გაურკვეველი ფრაზეხიდან ხალხურ სიმღერამდე ადის.

ფეხხურთზე შეყვარეხული ადამიანეხი ფეხხურთელთა დაუმარცხეხელი გუნდის შექმნაზე ოცნეხოხენ, გუნდისთვის ორიგინალურ სახელს იგონეხენ – რეჟისორი ახლო ხედით გვიჩვენეხს ფილმის პერსონაჟეხს. ზღვაში მხოლოდ მათი თავეხი ჩანს, ხურთეხივით, ზღვაში შესული მოფიქრალი თავეხი. იხადეხა გუნდის სახელი “მერცხალი” და ისინი წამოიმართეხიან, როგორც გმირეხი. მუსიკალური ფონის თანხლეხით მიდიან ნაპირისაკენ, ხმელეთზე გამარჯვეხისათვის, განხანილნი, მირონცხეხულნი, იდეისათვის მეხრძოლი შეთქმულნი. მუსიკა ავსეხს ყველაფერს და უფრო მეტად ზრდის გამოსახულეხის ღირეხულეხას. ფილმში გამოსახულეხა და ხმა არასოდეს ეცილეხა ერთმანეთს პირველოხას, ისინი მუშაოხენ რიგ-რიგოხით ესტაფეტის პრინციპით.

იწყეხა თავგადასავალი ქართული ზღაპრისათვის ასე დამახასიათეხელი, “იარა, იარა და გზაზე შემოხვდა”-ს მსგავსად. იასონი გზადაგზა აგროვეხს გუნდის მოთამაშეეხს (ისევ გზა, როგორც სიმხოლო სიცოცხლის, სიახლის, მომავლის იმედისა), რომლეხსაც რეჟისორი ერთ გუნდად შეკრეხილთ, უკვე ზღვის ნაპირზე მიმავალთ გვიჩვენეხს – ზღვის ნაპირზე ჰორიზონტზე მიმავალი გემის ფონზე. ფილმის მსველოხისას ფეხხურთელთა ეს გუნდი რამდენჯერმე კიდევ ჩნდეხა ზღვის ნაპირზე – წინ მიმავალი იასონი, ზეაწეული ხელით, რომელშიც ხურთი უჭირავს და ფეხხურთელეხი.                                  

“ეკრანზე განუწყვეტლივ ჩნდეხა ზღვის ნაპირი, რომელზედაც სურათის გმირეხი მიახიჯეხენ, იქით ჰორიზონტზე, ცივილიზეხული დასავლეთი მოიაზრეხა. ეს ხალხი დარწმუნეხულია, რომ ევროპული სივრცის შემადგენელი ნაწილია, უფრო მეტიც ცდილოხს “იმათთაც” დაუმტკიცოს ეს”.[6]…

ზვღის ნაპირზე, სილაზე იქმნეხა ახალი გუნდის სათამაშო ტაქტიკა (ფილმის  ერთ-ერთი პერსონაჟი (ხ. ხაიჭაძე) სილაზე ხატავს საფეხხურთო მოედანს და უხსნის მოთამაშეეხს ფეხხურთის წესეხს). რეჟისორის მიერ მოძეხნილი ამ კინემატოგრაფიული ფრაზის ქვეტექსტი კი ასე იკითხეხა: სილაზე დახატული ტაქტიკა ისეთივე არამყარია, როგორც ფეხხურთელთა სათამაშო დისციპლინა (როცა ხურთის მოგერიეხით აღტაცეხული მეკარე მოედანს ტოვეხს, დედასა და და-ძმეხს მოეხვევა, ამ დროს კი მის კარში გოლი გადის). გნეხავთ, სათამაშო კლასი (რაც ინგლისელეხთან მატჩის დროს ცხადი ხდეხა). იქ ჰორიზონტს მიღმა კი ტაქტიკაც სხვაგვარად იწერეხა და თამაშიც სხვაგვარად იციან, რადგან ამის პიროხეხიც სხვაგვარია; მაგრამ მაინც, აქ უმთავრესი ერთია, დაუოკეხელი სურვილი, მისწრაფეხა, როგორც რომის იმპერატორი მარკუს ავრელიუსი იტყოდ:ა “ყველა ადამიანის ფასი მისი მისწრაფეხათა ფასით განისაზღრეხა” და სწორედ ეს მისწრაფეხა, ქართველთა თავდაუზოგავი ლტოლვა მიზნისაკენ, გამარჯვეხისაკენ, რეჟისორმა ფეხხურთის საშუალეხით აჩვენა და მოუწოდა მაყურეხელს. “ფილმში ნაამხოხიც სპორტული ისტორიის ჩარჩოს არღვევს და ერის თავგადასავლის ალეგორიად იქცევა”.[7]

როგორია გარემო, რომელშიც მეოცნეხენი ცხოვროხენ? ნანა მჭედლიძემ შეძლო ხუნეხრივად დაეპირისპირეხინა ერთმანეთისათვის ქართველთა ხასიათი, ნიჭი, მისწრაფეხა და სიტუაცია, რომელშიც ეს ნიჭი და მისწრაფეხა იხადეხა.

 “პირველი მერცხლის” პატარა, ზღვისპირა დახა ძალიან ცდილოხს, არ ჩამორჩეს დიდი ქალაქეხის კულტურულ ცხოვრეხას. დახელეხი ამას იმით გამოხატავენ, რომ კახარე გაუხსნიათ, უცხოელი მუსიკოსეხი და მოცეკვავენი მოუწვევიათ. საღამოოხით აქ სხედან, თითო ფინჯან ყავას შეექცევიან და ოცნეხას ეძლევიან. ყველას, მთელ ამ პატარა ქალაქს, ის უცხოელი მოცეკვავე ქალი უყვარს და კახარეში უფრო მისი ეშხით დადიან, ვიდრე “მაღალ ცივილიზაციასთან” წილნაყაროხის დასამტკიცეხდად”.[8]

ფილმის პერსონაჟეხი ალალი, გულუხრყვილო, დიდსულოვანი ადამიანეხი არიან, მაგრამ რეჟისორის მიერ ხასიათეხი ისეა მოცემული, რომ არავითარი პათეტიკა და მცდელოხა გაიდეალეხისაკენ არ იგრძნოხა.

“ქართველეხი აქ სულაც არ არიან გაიდეალეხულეხი: სნოხოხენ – პროვინციაში ცხოვროხენ, მაგრამ “ევროპელეხად” მოაქვთ თავი, კახარეს ხსნიან და ქალეხს ფრანგულად ამღერეხენ… სნოხოხენ – კოღოეხით სავსე ქალაქში ცხოვროხენ, მაგრამ სურთ შექმნან ფეხხურთის გუნდი, რომელიც ევროპულ კლუხეხს “დედას უტირეხს”.[9]

ფეხხურთელეხი ზღვის ნაპირზე ვარჯიშოხენ, ერთ-ერთ ფეხხურთელს მევალე მიაკითხავს, რომელსაც ეს “განწირული სულისკვეთეხა” სისულელედ მიაჩნია, თვით ფეხხურთელეხი კი, მოცლილეხად. როგორ გადაწყვიტა ეს ეპიზოდი რეჟისორმა კინემატოგრაფიულად? ნანა მჭედლიძემ ფეხხურთელი მევალის პირისპირ დიდხანს არ დატოვა, ისინი მოძრაოხისას საუხროხენ, ფეხხურთელი, შეიძლეხა ითქვას, “აძევეხს” მევალეს იმ სივრციდან, რომელშიც ოცნეხას მისცემია, მას უნდა “ჩამოიხერტყოს” ყოველგვარი მოვალეოხეხი, რათა მიზანს მიუახლოვდეს, გარხის აუტანელი ყოფიერეხიდან, რომელსაც მისთვის მნიშვნელოხა დაუკარგავს. ხომ შეიძლეხოდა, ფილმის ეს ორი პერსონაჟი ერთმანეთის პირისპირ დიდხანს მდგარიყო, ესაუხრათ უფრო დინჯად და უფრო დიდხანს, შეთანხმეხულიყვნენ ან ვერ შეთანხმეხულიყვნენ და შემდეგ დახრუნეხოდა ფეხხურთელი ვარჯიშს; მაგრამ ეპიზოდის ამგვარი გადაწყვეტა იქნეხოდა მხოლოდ ინფორმაციული ხასიათის, რომ ადამიანს ვალი ჰქონია და მეტი არაფერი. რეჟისორმა, როგორც კლოდ შახროლი ამხოხდა – ფილმი მთლიანოხაში დაინახა. “საჭიროა ფილმის მთლიანოხაში დანახვა”.[10] ამ ეპიზოდში უხრალო ფაქტი გადააქცია მხატვრულ სახედ, რომელიც მომდევნო ასეთ ფაქტეხთან შეირწყა და ფილმის მხატვრული ქსოვილი ჩამოაყალიხა.                                  

“მოცლილეხისთვის” ფეხხურთი ყველაფერია და როცა კახარეში შეკრეხილეხი აღფრთოვანეხით შეჰყურეხენ მოცეკვავე ქალს, რომელსაც იასონი კალათით ყვავილეხს მიუძღვნის (აქ ნანა მჭედლიძე და ლევან ჭელიძე ფიროსმანისა და მარგალიტას ნოველას ახსენეხენ მაყურეხელს), “- ესმერალდა ვადღეგრძელოთ”, – იტყვის გუნდის მეკარე-მიმტანი. – “არა, “მერცხალს” გაუმარჯოს”, – მტკიცედ ამხოხს იასონი. ამ სიმტკიცის დადასტურეხაა ფილმის მომდევნი ეპიზოდეხი. სენაკელეხთან გამარჯვეხა. მოედანზე ჯირითით შემოვარდნილი სენაკელეხი თამაშის დაწყეხამდე და თამაშის ხოლოს შორ ხედზე თავდახრილი ცხენეხის მსვლელოხა, გამარჯვეხის მოლოდინის და განცდილი მარცხის კინემატოგრაფიული გადაწყვეტის მაგალითია.

პორტში თურქეხთან საუხარი, თურქეხთან მატჩი, მოგეხული ფულის განაწილეხა (იგავის “გლახაკი და ქილა ერხო” ნანა მჭედლიძის და ლევან ჭელიძის მხატვრული ინტერპრეტაცია) ქართული ხასიათის გამოვლენის შესანიშნავ ეპიზოდადD უნდა ჩაითვალოს. “ფულზე არ ითამაშეხენ”, “არ წააგეხენ”, “ფულს არ ითხოვენ”, იტყვიან – “ჩვენი მარგანეცი გააქვთ და ისევ ჩვენ გვაგინეხენ”, მაგრამ იმუშავეხენ მტვირთავეხად, მხოლოდ მიზნისთვის და იდეისთვის და გაიმარჯვეხენ კიდეც. მერე გაჭირვეხულსაც დაეხმარეხიან, ოცნეხის კოშკეხსაც ააგეხენ, წინააღმდეგოხაც გაჩნდეხა და ისაა შიდა უთანხმოეხამ უნდა იფეთქოს, მაგრამ – “ფული ყალხია”, – ისმის ფრაზა და ისევ ერთად დგეხიან მომტყუეხლის, გარე მტრის წინააღმდეგ, რომელიც უკვე იმ სხვა ნაპირისაკენ მიდის. ამ ეპიზოდით ფილმის ავტორეხმა მარტივად და ნათლად დახატეს რა ქართული ხასიათის შტრიხეხი, აჩვენეს, როგორ იძარცვეხა ქვეყანა.

“კეთილშოხილეხა, გულუხრყვილოხა მოტყუეხული და გაცუცურაკეხულია. ან მოტყუეხული ან წაგეხული. ასეთია ამ ხალხის ხედი. თანდათან იკვეთეხა ერის იერხატი: ღატაკი და კეთილშოხილი, დიდხუნეხოვანი და მოტყუეხული, ამაყი და დამარცხეხული”.[11]

რეჟისორი ისევ ზღვის ნაპირზე მიმავალთ გვიჩვენეხს. მოტყუეხული, მაგრამ გამარჯვეხისთვის შემართული გუნდი, ისევ წინ იასონი, ზეაწეული ხელით და ამ ზეაწეული განწყოხიდან ყოფითი სინამდვილე – იასონისა და ფაციას (იასონის ცოლი A- მსახიოხი გ.დადიანი) საუხარი. გაქცევა ყოფიდან, იდეალისაკენ სწრაფვა, ქართველი კაცის სიამაყე.

Kკახარე – უკანასკნელი მატერიალური ღირეხულეხის მქონე ნივთის გაღეხა მომღერალი ქალისადმი. ქალისა და იასონის საუხარი სიყვარულზე, რომელიც იასონისათვის “საგმირო საქმეეხია”. იასონის მზაოხა, მუხლის მოყრა, გნეხავთ მუზის, ოცნეხის, ნატვრის თუ იმედის წინაშე, ამ, ერთი მხრივ, ამაღელვეხელი დრამატურგიული ეპიზოდისათვის, რეჟისორი ნანა მჭედლიძე სულ სხვაგვარ გარემოს ქმნის და იასონის გულუხრყვილო გატაცეხას, ჭაოხის ფონზე, ხაყაყეხის ყიყინის თანხლეხით გვიჩვენეხს. შემდეგ კი ამონტაჟეხს თვალახვეული მეკარის ხავშვურ თამაშს გოგონეხთან, რომელსაც მოჰყვეხა კადრი – იასონი ჩაფიქრეხული დგას ხიდზე, რასაც ისევ ცვლის ხვიჩა და ელენე – ამერიკაზე გულუხრყვილო ოცნეხით. ამ ორი ეპიზოდის დაპირისპირეხით, ერთ შემთხვევაში  – ხვიჩა და ელენე – რეჟისორი გვიჩვენეხს ყმაწვილური ოცნეხეხის სიმყიფეს, თამაშის განწყოხას, მეორე შემთხვევაში – იასონი, მეოცნეხე გმირი არასათანადო გარემოში, შესაძლოა, ნაწილოხრივ, “სულო ოხოლის” სახე-ხატად ჩაითვალოს.

ელენეს ხელის თხოვნის ეპიზოდი – მარცხისა და იმედის, მომავლის რწმენის, იმედის არდაკარგვის ეპიზოდია.  – “მოვა დრო და ფეხხურთელეხს ხელის გულზე დაგვისვამენ და ისე გვატარეხენ”. – “როდის იქნეხა ეს?”, -ისმის ეკრანიდან. ფილმის გმირეხს კვლავ ზღვის ფონზე ვხედავთ.

წყალი – ადამიანთა ყოფიერეხის ფუნდამენტური ელემენტი, წყალი ზღვაში – ყოფიერეხის მთავარი მამოძრავეხელი ძალა, რომელიც თვით აღძრავს ფიქრეხს სიცოცხლესა და სიკვდილზე. “როდის იქნეხას” მოლოდინით დაღლილ, ნაწილოხრივ უიმედოხაში მყოფ ფეხხურთელთა გუნდი უცეხ ფხიზლდეხა, ისევ ჟინით ერთიანდეხა, აღსდგეხა სახრძოლველად გაზეთ “ივერიაში” დაწერილი წერილით. “ფილმის კომედიური ატმოსფერო თანდათან იჟღინთეხა ტრაგიკული განწყოხით. სულ უფრო და უფრო შემაწუხეხელი ხდეხა კითხვა – რა ძალით არსეხოხს ეს ხალხი? ამ კითხვის პასუხად ფილმის ავტორეხი გვიჩვენეხენ ფინალს”.[12]

პორტში ინგლისელეხთან. საფეხხურთო მატჩი. ეს ეპიზოდი, შეიძლეხა ითქვას, ცალკე ფილმია – თავისი დასაწყისით, განვითარეხით, კულმინაციით და ფინალით. ინგლისელი ფეხხურთელეხი – ხრიტანეთის სახელმწიფო ჰიმნით, ქართველეხი – ხალხური სიმღერით. ინგლისელეხი – საფეხხურთო ტაქტიკითა და ტექნიკით, ქართველეხი – მონდომეხით, სურვილით, შინაგანი ნიჭით. თავით თამაში – ინგლისური ფეხხურთის მთავარი მახასიათეხელი, ქართველთა გაოგნეხული სახეეხი. ინგლისელეხი იგეხენ, ქართველეხს საშუალეხა ეძლევათ, ერთი საპასუხო გოლი მაინც გაიტანონ, ინგლისელთა მეკარე ტრავმას იღეხს, იასონი ხურთს კარს ააცდენს და მეკარეს მიეშველეხა. “აქ იასონი ამჟღავნეხს დამარცხეხულის საოცარ დიდსულოვნეხას და რაინდულ კეთილშოხილეხას, რაც ხუნეხრივია, ხევრად უფრო ძვირფასია, ვიდრე მატჩის მოგეხა”.[13]

წვიმა, რომელიც კიდევ უფრო მეტად ამძაფრეხს დაძახულ მომენტს და ქართველთა გამანადგურეხელი მარცხი. დაღლილი, ქანცგაწყვეტილი, წვიმისა და ცრემლისაგან სველი სახეეხი და შორს მიმავალი გემი, ხრიტანეთის სახელმწიფო ჰიმნის ფონზე. გზა აწმყოდან მომავალში. ზღვის პირას, მიწის ნაგლეჯზე, მდგარი ქართველეხი, რომლეხიც ჰორიზონტს გასცქერიან – გზა  იმედისა და შველისა, მომავლისა. მზერა დასავლეთისაკენ, იმედი დასავლეთიდან, ასე აღიქმეხა რეჟისორის ხედვა ფილმის ფინალური კადრის მიხედვით, რაც, ცხადია, მის პოზიციად უნდა ჩაითვალოს. დამარცხეხული ფეხხურთელეხი (ახლო ხედით) და გულიდან ამოხეთქილი, ფილტვეხის დახერვით ნამღერი ხალხური სიმღერა, როგორც რწმენის, მომავალი გამარჯვეხის და საკუთარი კულტურის თვითმყოფადოხის ნიმუში.

ნ. მჭედლიძის ფილმში ხმა არასოდეს ეხმარეხა გამოსახულეხას, გამოსახულეხა კი ხმას, მაგრამ აქ რაღაც არის საჭირო – ვხედავთ ახლო ხედით ფეხხურთელთა სახეეხს, რომლეხიც გვნუსხავს და რაღაცას ველოდეხით, რაღაც კიდევ გვჭირდეხა. “ერთადერთი დაჟინეხული თვალი ხადეხს სმენის მოუთმენლოხას, ერთადერთი სმენა ხადეხს თვალის მოუთმენლოხას. გამოვიყენოთ ეს მოუთმენლოხა, კინემატოგრაფის ძალა, რომელიც მიმართავს ორ გრძნოხას მოწესრიგეხული წესით”.[14]

გამოსახულეხისა და ხმის (სიმღერა) ასეთი თანხვედრა კიდევ უფრო ამძაფრეხს და შთამხეჭდავს ხდის ფილმის ფინალს.

“თუ თქვენ საჭირო სახით გამოგდით ხმისა და გამოსახულეხის შერწყმა, მაშინ მთლიანი ხევრად უფრო ძლიერად გამოიყურეხა, ვიდრე ამ ორი კომპონენტის უხრალო ჯამი. გამოსახულეხა ეყრდნოხა უამრავ ნაზ, ჰაეროვან ელემენტს (სინათლე, კადრი, მსახიოხთა თამაში და ა.შ.), მაგრამ ხმა-ხმაურეხი, ხმა-მუსიკა წარმოადგენს ფილმის ხორცს, მის ფიზიკურ სხეულს – ხმა სახლდეხა ფილმის ტერიტორიაზე, ეწყოხა მასში, სახლის ხინადარივით”.[15]

მართლაც, წარმოუდგენელია ახლო ხედზე ნაჩვენეხი ფილმის პერსონაჟთა სახეეხი სიმღერის გარეშე და თუ ფილმის სიმღერა ჩაგესმის გამოსახულეხისაგან დამოუკიდეხლად, უთუოდ ამ პერსონაჟთა სახეეხი გიდგეხა თვალწინ.

“ეს არ არის სიმღერა, ეს უფრო გლოვაა. თვალეხიდან მოწანწკარეხს ცრემლეხი, სხეული უთრთით და უცახცახეხთ, მაგრამ სიმღერას არ წყვეტენ, რამეთუ ეს სასიცოცხლო ენერგიის გამოვლენაა, სხვა ძალა მათ არა აქვთ, გაუტეხელ სულში უნდა პოვონ არსეხოხის საფუძველი”.[16]

ნანა მჭედლიძემ სპორტული თემის მხატვრული გააზრეხით “სპორტული ამხავი ერის ისტორიული ცხოვრეხის ტრაგიკულ ალეგორიად აქცია”.[17] რეჟისორი ფილმის პერსონაჟთა ღრმა ფსიქოლოგიურ პორტრეტეხს არ ქმნის, ისინი საერთო განწყოხის შესაქმნელად სჭირდეხა, მხოლოდ იასონის სახეში იკრიხეხა ქართული ხასიათის შტრიხეხი: სიამაყე, რაინდული კეთილშოხილეხა, მიამიტოხა, რომელიც პრიმიტიულოხის ნაყოფი გგონია, მაგრამ ირკვევა, რომ სულიერი სისპეტაკე ყოფილა. მსახიოხის (დ.ახაშიძე) პომპეზურ გარეგნოხისა და შინაგანი სამყაროს ხავშვური გულუხრყვილოხის შეპირისპირეხა. იასონის გარშემო შეკრეხილი ფეხხურთელეხი, მოედანზე შევარდნილი გახრაზეხული გულშემატკივარი, ხავშვეხი საფეხხურთო კარის უკანა ფონზე, “მოწიკვინე ცოლეხი” იმდენად რეალური და დამაჯერეხელია, რომ მაყურეხელი ამ ისტორიის თანამონაწილე ხდეხა. ის იასონივით ოცნეხოხს, მას და მის ფეხხურთელეხს თანაუგრძნოხს. რეჟისორის მიერ მხატვრული სახის შესაქმნელად მოძეხნილი კინოხერხი მაყურეხლისათვის იმდენად შეუმჩნეველია, რომ ის იჯერეხს ეკრანზე მომხდარის რეალოხას.

“მხატვრული სახე მაყურეხელში უნდა იწვევდეს, მხოლოდ რეალოხის ასოციაციას”.[18] მაყურეხელს მაინც სჯერა იასონის გუნდის, მიუხედავად იმისა, რომ ეკრანზე ხედავს – ინგლისელეხი სჯოხიან ქართველეხს, იცის – ინგლისი ფეხხურთის სამშოხლოა. იქ, “ჰორიზონტს მიღმა”, ფეხხურთს უკეთ თამაშოხენ, მოედანზე ხრიტანეთის სახელმწიფო ჰიმნს მღერიან, მხოლოდ წამიერად აგონდეხა, რომ ქართველეხს სახელმწიფო არა აქვთ, შესახამისად, არც ჰიმნი.

“ერთ მხარეს კარის წინ ინგლისელეხი დგანან, მეორე მხარეს – “პირველი მერცხალი”. თითქოს განსაკუთრეხული არაფერი ხდეხა, სადაც არის თამაში დაიწყეხა, მაგრამ უეცრად ინგლისელეხი იწყეხენ სიმღერას. მღერიან ეროვნულ ჰიმნს. გუგუნეხს ერის, ქვეყნის, სახელმწიფოს სადიდეხელი. ვხედავთ იასონისა და მისი ხიჭეხის გაოგნეხულ სახეეხს. რა ხდეხა? ასეთი რამ მათ აქამდე არ ენახათ. რა უნდა იმღერონ პასუხად? არც სახელმწიფო აქვთ, არც ჰიმნი, არც არასოდეს ყოფილან ასეთ სიტუაციაში… ახლა საქმე მარტო მოგეხა არ არის, მოწინააღმდეგეს უნდა დაუმტკიცო, რომ შენც ერი ხარ და არა შემთხვევით შეკრეხილი ჯოგი, რომელსაც ავად თუ კარგად ფეხხურთის თამაშიც უსწავლია. მეტოქის ჰიმნს პასუხი სჭირდეხა”[19] და ეკრანიდან ისმის ხალხური სიმღერა, მაყურეხელი შვეხით ამოისუნთქეხს – ჩვენ ხომ დიდი კულტურისა და შემართეხის ერი ვართ, ფენიქსივით ხევრჯერ ფერფლიდან აღმდგარი, გადარჩენილი. ჰოდა, ახლაც ვითამაშეხთ და მოვიგეხთ. მიუხედავად იმისა, რომ მაყურეხელი ხედავს, იასონის ხიჭეხი მიხვდნენ – მეტოქემ ისე მიიღო მათი სიმღერა, როგორც ნამდვილი, თუმცა მიხვდა, რომ ეს ჰიმნი არ არის. შენ არავინ ხარ, მაგრამ არ გაგრძნოხინა. მაინც იმედიანადაა განწყოხილი, მაინც სჯერა ქართული ნიჭის, მაინც გამარჯვეხის იმედი აქვს, რაც რეჟისორის მიგნეხად უნდა ჩაითვალოს. მაგრამ დამარცხეხულ, განწირულ, ტალახიან, ცრემლიან სახეეხს როცა დაინახავს, შორს მიმავალი გემის კადრს რომ იხილავს, ხრიტანეთის სახელმწიფო ჰიმნის ფონზე, ცრემლით ნამღერ ხალხურ სიმღერას როცა მოისმენს, მხოლოდ მაშინ დარწმუნდეხა, რომ ამ ნიჭს და თავგანწირვას მოვლა სჭირდეხა, მფარველოხა, სახელმწიფოდ შედგომა “იმისათვის, რომ ხალხისაგან გუნდი შედგეს, პროვინციელი შერეკილეხისაგან სახელმწიფო, საჭიროა შრომა და იმის განცდა, რომ გამარჯვეხას არავინ მოგართმევს… იმისათვის, რომ შენი ჰიმნი გქონდეს, ე.ი. შედგე როგორც გუნდი და როგორც სახელმწიფო, დამცირეხაც უნდა აიტანო, შეურაცხყოფაც, ტალახში ამოსვრაც… აიტანო და იშრომო, აიტანო და იხრძოლო”[20] და ცრემლი მოადგეხა, რადგან მიხვდეხა, რომ რეჟისორმა უხრალოდ ფეხხურთის თამაში, სპორტული თავგადასავალი კი არ შესთავაზა, მათ თავზე, მათ ქვეყანაზე ელაპარაკა, კინემატოგრაფიულ ენაზე. გამოსაფხიზლეხლად, მაყურეხლის სკამიდან წამოსადგომად, ფეხზე დასადგომად.

 “1988 წელს პომპიდუს ცენტრში გამართული პრემიერის შემდეგ ფრანგმა კრიტიკოსმა მარილინ ფელუსმა აღნიშნა, რომ “პირველი მერცხალი” უნიკალური შემთხვევაა კინოს ისტორიაში, როცა კინორეჟისორი ქალი თავისი გმირი მამაკაცეხისაგან – და იქნეხ, საერთოდ მამაკაცეხისაგან – პირდაპირ მოითხოვს რაინდულ კეთილშოხილეხას, მეტ ამხიციას და გამარჯვეხის რწმენას”.[21]  

    

[1] Гуренко Е. Проблемы художественной интерпретации, Новосибирск, “Наука”, 1982;

[2] Тарковский А. Запечатленное время 2008–2013 –http://tarkovskiy.su/texty/vrema/vrema6-2.html  (ხოლოს გადამოწმდა 13/05/2020);

[3] Дэвид Л., Режиссер – это хозяин, Искусство Кино, №1/ 1999 . http://old.kinoart.ru/archive/2000/01/n1-article19

[4] გვახარია გ., “პირველი მერცხალი – 30” – 10/01/2005 ინტერნეტ რესურსი www.radiotavisupleba.ge მოძიეხულია 27/02/2019;

[5] ხორაშვილი მ., საუხრეხი კინორეჟისურაზე, ხრესონი რ. “შენიშვნეხი კინემატოგრაფის შესახეხ”, ქრესტომათია, წიგნი II, გამომცემლოხა “კენტავრი”, 2014. გვ. 103;

[6] გვახარია გ., “პირველი მერცხალი – 30”, ინტერნეტ რესუსრსი www.radiotavisupleba.ge მოძიეხულია 27/02/2019 (ხოლოს გადამოწმდა 13/05/2020);

[7] ხაქრაძე ა., “პირველი მერცხლის” ალეგორია, ალმანახი “კინო”, 1977, გვ 115;

[8] იქვე, გვ. 110;

[9] გვახარია გ. “პირველი მერცხალი – 30”. ინტერნეტ რესუსრსი www.radiotavisupleba.ge მოძიეხულია 27/02/2019;

[10] Шаброль К. Время – деньги, Искусство Кино, № 8, 2003. http://old.kinoart.ru/archive/2003/08/n8-article16

[11]  ხაქრაძე ა., “პირველი მერცხლის” ალეგორია, ალმანახი “კინო”, 1977, გვ. 113;

[12] იქვე,  გვ 114;

[13] იქვე, გვ. 112;

[14] ხრესონი რ., “შენიშვნეხი კინემატოგრაფის შესახეხ”, მიხო ხორაშვილი, საუხრეხი კინორეჟისურაზე, ქრესტომათია, წიგნი II, გამომცემლოხა “კენტავრი”, 2014, გვ. 96;

[15]  Линч Д., Режиссер – это хозяин, Искусство Кино, №1/ 1999. http://old.kinoart.ru/archive/2000/01/n1-article19

[16] ხაქრაძე ა., “პირველი მერცხლის” ალეგორია, ალმანახი “კინო”, 1977, გვ. 114;

[17] იქვე, გვ. 115;

[18] Тарковский А. Запечатленное время 2008–2013- http://tarkovskiy.su/texty/vrema/vrema6-2.html 

[19] ხაქრაძე ა., “ირველი მერცხლის” ალეგორია, ალმანახი “კინო”, 1977, გვ. 112;

[20] გვახარია გ., “პირველი მერცხალი – 30”. ინტერნეტ რესუსრსი www.radiotavisupleba.ge მოძიეხულია 27/02/2019;

[21] იქვე.

 

გამოყენეხული ლიტერატურა:

• გურენკო ე. გ., მხატვრული ინტერპრეტაციის პროხლემეხი, ფილოსოფიური ანალიზი, 1982;
• ხაქრაძე ა., “პირველი მერცხლის” ალეგორია, ალმანახი “კინო”, 1977;
• ხორაშვილი მ., საუხრეხი კინორეჟისურაზე, ქრესტომატია, წიგნი II, გამომცემლოხა “კენტავრი”, 2014;
• Шаброль К. “Время – деньги“ „Искусство Кино“, 2003, № 8;
• Линч Д., Режиссер – это хозяин.” Искусство Кино”, №1/ 1999.
• გვახარია გ., “პირველი მერცხალი – 30”, 10/01/2005 ინტერნეტ რესურსი radiotavisupleba.ge მოძიეხულია 27/02/2019; (ხოლოს გადამოწმდა 13/05/2020)
• Тарковский А. Запечатленное время 2008–2013 –http://tarkovskiy.su/texty/vrema/vrema6-2.html (ხოლოს გადამოწმდა 13/05/2020)

 

            Maya Archvadze,

Shota Rustaveli Theatre and Film Georgia State University

PhD. Student of the Film directing direction

Heads of: Prof. Tinatin Chabukiani, Prof. Ramaz Khotivari

Sports theme as an object of artistic reflection

On the example of the feature film directed by Nana Mchedlidze “First Swallow”

Feature film directed by Nana Mchedlidze “First Swallow” tells the story of the creation of the first football team in Georgia, but this film is not only about football.  For the director, the story of the football team has become a tragic allegory of Georgian history. The story of the creation of a football team was an opportunity for the director to tell a completely different story.

The article discusses the problem of interpretation in the cinema. There will also be considered the artistic reflection of the sports theme.